Hoe Nederlandse psychologen collaboreerden met Soeharto

Nederlandse psychologen hebben in de jaren zeventig samengewerkt met collega's in het Indonesische leger, die 'westerse' tests gebruikten om politieke gevangenen te screenen op communistische ideeën. Een verse blik op een vergeten geschiedenis. [...]

De gevangenen die niet meteen werden uitgemoord, kregen geen proces. In plaats daarvan werden ze psychologisch getest op vermeende communistische sympathieën. 'De uitslag van de test was meestal een indicatie of de gevangene het zou overleven en de psychologen vervulden daarbij en feite de rol van rechter', ging [Zakaria] Yacoob [voorzittend rechter van het Volkstribunaal 1965] verder. [...] 'Het is een van de grootste schandalen uit de Nederlandse academische geschiedenis', licht [Saskia] Wieringa (66) [hoogleraar Vrouwenstudies] telefonisch toe, 'En het is allemaal toegedekt.' [...]

Indonesische psychologiestudenten namen de tests af. Ton van Naerssen, destijds lid van de Indonesië Groep Nijmegen, een actiegroep die zich verzette tegen de dictatuur, had het er in 2014 nog over met een Indonesische vriend, destijds aanwezig op Buru. 'Als eerste- en tweedejaars studenten deden we hieraan mee, omdat we er zakgeld mee verdienden en omdat het een hele ervaring was om naar Buru te kunnen en te zien hoe de tapols leefden', schreef hij aan Van Naerssen. 'Als studenten in die tijd waren we ervan overtuigd dat communisten slecht en agressief waren en in de jaren 1960-1965 altijd conflicten hadden met niet-communisten.' [...]

Ook de Vrije Universiteit in Amsterdam had zo'n samenwerkingsproject met Indonesië. Beide waren gericht op versterking van de psychologiefaculteiten in Indonesië. Daar vielen ook het op peil brengen en houden van kennis over 'testconstructies' onder.

Na de opmerkingen van Sudomo [admiraal, hoofd geheime dienst Kopkamtib] in 1978, en de ophef die daarover ontstond, benoemde de universiteit van Nijmegen een onderzoekscommissie, onder leiding van de theoloog Bas van Iersel (1924-1990). Deze concludeerde dat de vijf Nijmeegse psychologen die aan de KUN-2 deelnamen niets te verwijten viel. Als [Suwarsih] Warnaen [psychologe die de vragenlijsten opstelde] en andere Indonesische collega's hun kennis al hadden misbruikt, was dat gebeurd zonder hun medeweten. [...] Uit een gezaghebbend overzichtsartikel over de affaire in Psychologie en Maatschappij van juni 1980, blijkt echter dat Nijmeegse psychologen heel goed wisten dat bezoekende Indonesische psychologen werkten voor het leger. Zo feliciteerde dr. Boon van Ostade zijn collega S. Sumarto met diens bevordering tot brigadegeneraal en hoofd van de Legerpsychologische dienst. 'Van Harte Slamat hoor! Ik moet er nog aan wennen nu een generaal in mijn kennissenkring te hebben', schreef hij Sumarto, die goed Nederlands kon.

'De vragenlijsten van de Indonesiërs waren gevalideerd in Nijmegen', zegt Wieringa, die het onderzoek van de commissie Van Iersel 'een doofpot' noemt. [...] Wieringa kent een van de betrokkenen van destijds goed, dr. Saparinah Sadli, teamleider van de psychologiestudenten op Buru. 'Sadli ontkent echter elke betrokkenheid bij het testen van de gevangenen op Buru', vertelt Wieringa. 'Dat geldt voor alle leden van de middenklasse. Niemand wil iets zeggen. Er is nog geen proces van zelfreflectie waar te nemen.' Mede daarom zou het belangrijk zijn als het onderzoek naar de betrokkenheid van Nijmegen wordt heropend, vindt Wieringa. 'Het is duidelijk dat de commissie-Van Iersel meer gegevens had dan ze in haar rapport heeft vermeld. Misschien dat de universiteit nu wel bereid is tot gedegen zelfonderzoek, na al die jaren. Nederlandse studenten moeten weten wat er gebeurd is; ze moeten weten wat de gevaren zijn van samenwerking met dubieuze regimes.'

In een reactie laat de Radboud Universiteit in Nijmegen weten dat het nog geen besluit over een eventueel nieuw onderzoek kan nemen. 'Het betreft een uitgebreid dossier uit de jaren zeventig dat we eerst zullen moeten bekijken.'

bron: Artikel 'Hoe Nederlandse psychologen collaboreerden met Soeharto' door Marnix de Bruyne; Wordt Vervolgd (uitgave van Amnesty International), jaargang 49, #12/1; december 2016/januari 2017