Zonde mag... doch maakt niet gelukkig! - Hans Baaij over de nieuwe film 'Nattlek'

Door: Hans Baaij

Begin september 1966 is er een fikse deining ontstaan op het filmfestival van Venetië. Oorzaak van deze deining was de tweede film van Mai Zetterling: Nattlek (Nachtspelen). Dat die film in Italië als schokkend werd ervaren (alléén de pers mocht hem zien) valt ook in Nederland, waar we inmiddels wel wat gewend zijn, te begrijpen. Want deze film - die deze maand onverkort door City Film in roulatie wordt gebracht - windt er bepaald geen doekjes - exacter: weinig kledingstukken - om.

Een aantal onderwerpen op seksueel terrein die in deze film aan de orde komen: incest, masturbatie, overspel, homoseksualiteit, bi-seksualiteit, pornografie, sadisme, exhibitionisme, voyeurisme. En dat gebeurt op een manier die ook de niet in het interpreteren (= verklaren) van symboliek (= beeldspraak) getrainde toeschouwer kan begrijpen.

Waar zo vrij met uitgebeelde sex wordt omgesprongen, wordt het interessant om na te gaan of hier ook sprake is van vrije(re) opvattingen. Want wie tegenwoordig wil moraliseren, behoeft bepaald niet voor 'openhartigheid' uit de weg te gaan zolang hij maar zorgt dat zijn boodschap 'fatsoenlijk' is. En dat fatsoen houdt in: aan die sex wordt geen plezier beleefd en wie zich te buiten gaat eindigt in een moeras van ellende.

Verknipt milieu

Voor ik hier op inga, lijkt het me terzake eerst de inhoud beknopt te vertellen. De hoofdpersoon is een man die is opgegroeid in een uiterst verknipt (wánt rijk) milieu. Zijn ouders hadden niet veel meer te doen dan het geven van zeer decadente feesten en om hem bekommerden ze zich niet. Slechts een oude tante verzorgde hem en op een bizarre manier gaf zij hem een 'christelijke' opvoeding (bij voorbeeld door het voorlezen van het Kerstevangelie aan het bed van zijn barende moeder, die van haar bevalling een voorstelling maakt ten behoeve van een groep feestgangers). De enige contacten met zijn moeder hebben een duidelijk erotische ondertoon en vinden een hoogtepunt wanneer de moeder haar zoontje dwingt voor haar te masturberen, een scène waarin zij tevens haar haat voor mannen uitschreeuwt.

Het spreekt vanzelf dat de jongen, eenmaal man geworden, hier een aantal complexen aan overhoudt. Hij gedraagt zich sadistisch tegenover vrouwen en wanneer hij eindelijk verliefd wordt, blijkt hij - omdat zijn meisje op zijn moeder lijkt - impotent. Maar met haar weet hij ten slotte het verleden te overwinnen en uiteindelijk blaast hij het met kostbaarheden gevulde huis van zijn jeugd (en daarmee zijn jeugd) met dynamiet op. En de slotscène doet duidelijk uitkomen - in de reine, witte sneeuw - dat de impotentie overwonnen is en niets het monogame geluk meer in de weg staat.

Jeugdspoken

Het is een gegeven dat aan de Italiaanse regisseur Fellini doet denken. Zijn films '8½'en 'Giulietta van de geesten' houden zich ook bezig met het bezweren van spoken uit de jeugdjaren, spoken die, eenmaal onder ogen gezien, (althans in deze films) verdwijnen.

Fellini's jeugdspoken komen voort uit een puriteinse achtergrond, een duidelijk anti-seksuele (en dus anti-leven) opvoeding. Iets soortgelijks vindt men bij Mai Zetterling en ook Fellini's 'La dolce vita' met zijn vermenging van veel geld, seksuele wanorde en ellende lijkt niet ongemerkt aan haar voorbij te zijn gegaan.

Twee thema's spelen bij deze Zweedse regisseuse een voorname rol, thema's die nauw verband met elkaar houden: seksuele uitspattingen brengen geen bevrediging en geld maat niet gelukkig. En het zijn deze uitgangspunten die de decadente - en ongeluk brengende - sfeer, waarin de hoofdfiguur opgroeit, bepalen.

Moderne variant

Men moet fundamenteel een puritein zijn om een overtuigend beeld te kunnen scheppen van 'zondigheid', evenals men werkelijk thuis moet zijn in de religie om effectief godslasterlijk te kunnen zijn. Daarmee wil niet gezegd zijn dat Mai Zetterling een puritein van de oude stempel zou zijn, beslist niet. Zij belichaamt een moderne en uitermate romantische variant. Zij suggereert niet dat allerlei zaken niet mogen omdat zij smerig zijn, maar omdat zij de mens ongelukkig maken (houden); en de enige vorm die (in dit geval monogaam) geluk schenkt komt op een spontane manier naar voren wanneer men zich losmaakt van het verleden en helemaal opnieuw begint.

Het is een visie die aantrekkelijk lijkt. Het geluk schijnt voor het grijpen te liggen wanneer men er maar even moeite voor neemt. Het vervelende is echter dat de realiteit zich niet zo gemakkelijk laat regelen als dit soort romantici ons willen laten geloven.

Er is al veel gefilosofeerd over het geluk dat te vinden zou zijn in een 'terug naar de natuur', maar in de praktijk kwam er nog nooit iets van terecht en - tenzij de klok achteruit gaat lopen - dat zal waarschijnlijk ook nooit gebeuren.

Films als 'Nattlek' en (in nog sterkere mate) 'De grote stilte' zijn eigenlijk veel griezeliger dan het recht-toe-recht-aan moraliseren van vroeger. Ze hebben de schijn mee van vrije opvattingen omdat ze veel bloot tonen. Maar in wezen zijn ze anti-seks: zij leggen voortdurend een verband tussen ellende en seks. En de seks die zij wel tolereren is dermate exclusief en onwerkelijk dat niemand er aan kan tippen.

Dit alles neemt niet weg dat 'Nattlek' een soms fascinerende film is waarin Mai Zetterling met meesterhand een sfeer van bedomptheid en vunsheid weet op te roepen (evenals bij Fellini's Dolce Vita maken homo's hier zeer duidelijk deel van uit). Ook de spelprestaties van vooral Ingrid Thulin en de jonge Jörgen Løndström [geboren: 19-05-1951] als respectievelijk de moeder en het zoontje zijn indrukwekkend. Maar de strekking van de film hoeft voor mij niet.

Woordenlijst:
Incest: geslachtelijke omgang tussen bloedverwanten
Bi-seksualiteit: zowel op hetzelfde als op het andere geslacht gericht
Sadisme: seksuele bevrediging verkrijgen uit het toebrengen van pijn
Exhibitionisme seksuele bevrediging verkrijgen door het tonen van de geslachtsorganen
Voyeurisme: hetzelfde door het zien van geslachtsorganen en geslachtelijke handelingen

bron: Filmrecensie < Zonde mag... doch maakt niet gelukkig! - Hans Baaij over de nieuwe film 'Nattlek' > door Hans Baaij; Verstandig Ouderschap, nummer 3; maart 1967